لە دنیای دیجیتاڵی ئەمڕۆدا، ئەکاونتەکانمان وەکو کلیلەکانی ژیانی تایبەتیمان وان. لە ئیمەیڵ و سۆشیال میدیاوە بگرە تا حیسابی بانکی و زانیارییە کەسییەکان، هەموویان پێویستیان بە پاراستنێکی بەهێز هەیە. لەم بلۆگەدا، باس لە گرنگترین ڕێگاکان دەکەین بۆ پاراستنی ئەکاونتەکانت لە هاککردن.
1. وشەی نهێنی (پاسۆرد) بەهێز بەکاربهێنە
وشەی نهێنی بەهێز یەکەم بەرگری گرنگە دژی هاکەران. با بزانین چۆن وشەی نهێنی باش دادەنێین:
- درێژی: لانیکەم ١٢ پیت بەکاربهێنە
- جۆراوجۆری: تێکەڵێک لە پیتی گەورە و بچووک، ژمارە و هێماکان بەکاربهێنە
- نائاشکرا: وشەی فەرهەنگی، ناوی منداڵ، ڕۆژی لەدایکبوون یان زانیاری کەسی بەکارمەهێنە
نموونەی وشەی نهێنی خراپ:
- password123
- ناوی خۆت + ساڵی لەدایکبوون (ئارام1990)
- 12345678
نموونەی وشەی نهێنی باش:
- Kw8#mT!9pL2&zR
- هEw@n$7ZaX*1dکوردs
- پە@مبNیرەC13&K؟a
2. سیستەمی پشتڕاستکردنەوەی دوو-قۆناغی (Two-Factor Authentication) چالاک بکە
سیستەمی پشتڕاستکردنەوەی دوو-قۆناغی (2FA) دیوارێکی پاراستنی زیادە. ئەگەر کەسێک وشەی نهێنیت بزانێت، هێشتا ناتوانێت بێتە ژوورەوە بەبێ کۆدی دووەم.
جۆرەکانی پشتڕاستکردنەوەی دوو-قۆناغی:
- پەیامی کورت (SMS): کۆدێک بۆ مۆبایلەکەت دەنێردرێت
- ئەپی تایبەت: وەک Google Authenticator یان Microsoft Authenticator
- کلیلی سەختەواری (Hardware Keys): وەک YubiKey
لەم سێ جۆرەدا، ئەپی تایبەت و کلیلی سەختەواری لە پەیامی کورت ئەمنترن، چونکە هاککردنی پەیامی کورت ئاسانترە.
3. ئاگاداری هێرشەکانی فیشینگ (Phishing) بە
فیشینگ هەوڵی فێڵکردنە لە تۆ بۆ ئەوەی زانیاری نهێنیت بدەیت. زۆرجار لە ڕێگەی:
- ئیمەیڵی ساختە کە وا دەنوێنێت لە بانک یان کۆمپانیایەکی ناسراوەوە هاتووە
- پەیامی سۆشیال میدیا کە پێویستیت بە "نوێکردنەوەی ئەکاونت" هەیە
- لینکی گومانلێکراو کە داوای وشەی نهێنیت لێدەکات
چۆن خۆت بپارێزیت:
- سەرنجی ناونیشانی ماڵپەڕەکان بدە پێش ئەوەی زانیاری بنووسیت
- کلیک لەسەر لینکی ئیمەیڵ مەکە، باشترە ڕاستەوخۆ سەردانی ماڵپەڕی سەرەکی بکەیت
- لە کاتی گومان، پەیوەندی بە کۆمپانیاکە بکە لە ڕێگەی ژمارە یان ئیمەیڵی فەرمی
4. بەڕێوەبەری وشە نهێنییەکان (Password Manager) بەکاربهێنە
بەبیرهێنانەوەی دەیان وشەی نهێنی بەهێز و جیاواز، کارێکی ئەستەمە. بەڕێوەبەری وشە نهێنییەکان یارمەتیت دەدەن:
- وشەی نهێنی بەهێز و ڕێکەوت دروست بکەیت
- هەموو وشە نهێنییەکانت بە شێوەیەکی پارێزراو هەڵبگریت
- پڕکردنەوەی خۆکاری فۆرمەکان
هەندێک بەڕیوەبەری وشە نهێنی باش:
- Bitwarden (کۆدکراوە و بەخۆڕاییە)
- 1Password (پێشکەوتووە)
- LastPass (ئاسانە بۆ بەکارهێنان)
- KeePassXC (لە کۆمپیوتەرەکەت هەڵدەگیرێت)
5. نوێکردنەوەی بەردەوامی سیستەم و ئەپەکان
هاکەران کەلێنە ئەمنییەکان دەدۆزنەوە بۆ هاککردن. نوێکردنەوەی بەردەوام ئەم کەلێنانە دادەخات:
- سیستەمی ئۆپەرەیشن (Windows, macOS, Android, iOS) نوێ بکەرەوە
- وێبگەڕەکان (کرۆم، فایەرفۆکس و...) هەمیشە نوێ بکەرەوە
- ئەپەکان، بەتایبەتی ئەپە ئەمنییەکان، نوێ بکەرەوە
6. سکان و ئەنتی ڤایرۆس بەکاربهێنە
بەرنامەی پاراستن دژی ڤایرۆس و مالوێر گرنگن بۆ پاراستنی ئامێرەکانت:
- ئەنتی ڤایرۆسێکی باوەڕپێکراو دابمەزرێنە
- سکانی بەردەوام ئەنجام بدە
- لە ماڵپەڕی نەناسراو و فایلی گومانلێکراو دووربکەوە
7. تۆڕی VPN بەکاربهێنە لە تۆڕە گشتییەکاندا
کاتێک تۆڕی وای-فای گشتی بەکاردەهێنیت (وەک لە کافێ یان فڕۆکەخانە)، زانیارییەکانت زیاتر لە مەترسیدان:
- VPNێکی باوەڕپێکراو بەکاربهێنە بۆ شفرەکردنی پەیوەندییەکەت
- خۆت لە کاری هەستیار (وەک بانک) دووربخەوە لە تۆڕی گشتیدا
- دڵنیابە کە HTTPS لە سەرەتای ناونیشانی ماڵپەڕەکاندا هەیە
8. پشکنینی بەردەوامی ئەکاونتەکان
گرنگە بەردەوام چاودێری ئەکاونتەکانت بکەیت بۆ هەر چالاکییەکی نائاسایی:
- ئاگاداری ئیمەیڵەکان بە بۆ چوونەژوورەوەی نوێ
- لیستی ئامێرەکانی پەیوەست بە ئەکاونتەکەت بپشکنە
- مێژووی چالاکییەکانت بپشکنە بۆ کاری نەناسراو
9. هەڵگرتنی پشتیوان (Backup)
گەر هەرچیەک ڕووبدات، هەبوونی پشتیوان گرنگە:
- لە شوێنێکی جیاواز فایلە گرنگەکان هەڵبگرە
- خزمەتگوزاری هەوری باوەڕپێکراو بەکاربهێنە
- بەشێوەیەکی ڕێکوپێک پشتیوان تازە بکەرەوە
10. فێربوونی بەردەوام و وشیاری
دنیای ئاسایشی سایبەر بەردەوام لە گۆڕاندایە:
- سەرچاوەی متمانەپێکراو بەدواداچوون بکە
- لە هەڕەشە نوێیەکان ئاگادار بە
- زانیاری نوێ فێربە
چەند ڕێنمایی تایبەت بۆ پلاتفۆرمە جیاوازەکان
بۆ ئیمەیڵ:
- پشتڕاستکردنەوەی دوو-قۆناغی چالاک بکە
- ئاگاداری لەسەرەخۆ چوونەژوورەوە بە
- ئیمەیڵی یەدەک (Recovery Email) دابنێ
بۆ سۆشیال میدیا:
- ڕێکخستنەکانی تایبەتی بپشکنە
- زانیاری تایبەتی زۆر بڵاو مەکەرەوە
- دەستپێگەیشتنی ئەپەکانی سێیەم سنووردار بکە
بۆ حیسابی بانکی:
- وشەی نهێنی زۆر بەهێز بەکاربهێنە
- ئاگاداری ناردنەکان (Transaction Alerts) چالاک بکە
- بەردەوام لیستی ناردنەکان بپشکنە
کۆتایی
پاراستنی ئەکاونتەکان لە هاککردن کارێکی سەختە، بەڵام بە پەیڕەوکردنی ئەم ڕێنماییانە، دەتوانیت ئاستی پاراستن بەرز بکەیتەوە. بیرت بێت کە باشترین پاراستن وریاییە.
ڕستەی سەرەکی: پاراستن کارێکی بەردەوامە نەک یەک جارە. ئەو هەنگاوانەی ئەمڕۆ دەیاننێیت دەتوانن سبەینێ زانیارییەکانت بپارێزن.
بە کورتی، هەمیشە وشەی نهێنی بەهێز بەکاربهێنە، پشتڕاستکردنەوەی دوو-قۆناغی چالاک بکە، هۆشیار بە لە هێرشە فیشینگەکان، و بەردەوام سیستەم و بەرنامەکانت نوێ بکەرەوە.
پاراستنی ئاسایشی سایبەر ئەرکی هەموومانە، ئەمڕۆ دەست پێبکە و زانیارییەکانت بپارێزە!
